Ο Έλληνας ιατρός Αδριανός Γολέμης, λίγο πριν μιλήσει στο Athens Science Festival 2015, μας αφηγείται τη ζωή του 9 μήνες αποκλεισμένος στο λιγότερο προσπελάσιμο σημείο του πλανήτη, στην καρδιά της Ανταρκτικής.

Υπάρχουν επιστήμονες και επιστήμονες. Ανάμεσά τους υπάρχουν και εκείνοι- οι πιο ασυνήθιστοι και τολμηροί- που φθάνουν στην καρδιά της Ανταρκτικής και παίρνουν το ρίσκο της επιβίωσης και της ζωής αποκλεισμένοι για ένα έτος στο πιο απροσπέλαστο σημείο του πλανήτη για να κάνουν πειράματα με στόχο να βοηθήσουν την έρευνα στο Διάστημα και πιο πολύ την κοινωνία, την ίδια μας την καθημερινή ζωή.

Η στιγμή που συναντάς έναν από αυτούς είναι συγκινητική. Ο Αδριανός Γολέμης, ιατρός, με μετεκπαίδευση στο International Space University του Στρασβούργου, ήταν ο γιατρός που επελέγη από την Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Διαστήματος (ESA) και το Γαλλικό Πολικό Ινστιτούτο ώστε να πραγματοποιήσει βιοϊατρική έρευνα στην πιο παγωμένη ήπειρο του κόσμου και να μελετήσει την προσαρμογή του ανθρώπου σε ακραίες συνθήκες διαβίωσης. Εδώ αξίζει να αναφέρουμε πως κάθε χρόνο για την αποστολή αυτή επιλέγεται ένας μόνο γιατρός από τα 20 κράτη-μέλη της ESA.

Λίγες ημέρες πριν την πολυαναμενόμενη ομιλία του στο δεύτερο Athens Science Festival, που διοργανώνεται στην Τεχνόπολη από τις 17 έως 22 Μαρτίου και μας καλεί να ανακαλύψουμε την επιστήμη στην καθημερινότητά μας, σαν έναν ελκυστικό πόρο ενδιαφέροντος στη ζωή μας, ο Αδριανός μας αφηγήθηκε το δικό του μικρό ήρωα την Ανταρκτική του.

Ο Αδριανός μέσα από την ιστορία του αυτή για τη ζωή μαζί με τα υπόλοιπα 12 ακόμα μέλη της αποστολής στο υψίπεδο της Κίρκης, όπως η καρδιά της πολικής ηπείρου καλείται, αποδεικνύει αυτό που ο «καπετάνιος» του φεστιβάλ, Θοδωρής Αναγνωστόπουλος, λέει: “Η επιστήμη είναι μια περιπέτεια και εμείς ως άνθρωποι θέλουμε να τη βιώσουμε, αρκεί να της δώσουμε λίγο χώρο στη ζωή μας.” Και η αλήθεια είναι πως δεν υπάρχει μεγαλύτερη ομορφιά από το να μπορούμε να κατανοούμε τη γνώση, δηλαδή τον κόσμο μας και τον εαυτό μας. Στις 20/03/2015 ο Αδριανός και ο Θοδωρής, Πρόεδρος και Συν-ιδρυτής της Κοινωνικής Επιχείρησης “SciCo” , Πρόεδρος του Συνδέσμου Υποτρόφων Ωνάση και science communicator, ο δικός μας Θοδωρής από το TEDxAthens, θα είναι εκεί για να μας καλωσορίσουν και να εκλαϊκεύσουν την ομορφιά της γνώσης για εμάς.

Πριν όμως από αυτό…

Πώς είναι η ζωή στο νοτιότερο άκρο της Γης, στην Ανταρκτική; Οι δυσκολίες πολλές: η πολική νύχτα-τρεις μήνες μόνο σκοτάδι- έπειτα τρεις μήνες μισή ημέρα και μισή νύχτα, και έπειτα τρεις μήνες μόνο με ήλιο, κρύο που αγγίζει θερμοκρασίες έως και -80 το χειμώνα, μεγάλο υψόμετρο (3233 μέτρα) στο οποίο βρίσκεται η Ευρωπαϊκή βάση Concordia και ο εγγύτερος σταθμός, ο ρωσικός Βοστόκ, 600 χλμ μακριά, πράγμα που σημαίνει πως για 600χλμ από την Ανταρκτική βάση δεν υπάρχει καμία ενδιάμεση ανθρώπινη παρουσία! Πώς κυλάει στ’ αλήθεια η ζωή στο πιο νότιο σημείο που έχει ποτέ βρεθεί ο άνθρωπος;

“Η ζωή κυλά διαφορετικά μεν από ό,τι έχουμε συνηθίσει στην Ευρώπη, αλλά σιγά-σιγά προσαρμόζεσαι στους νέους ρυθμούς. Οι αλλαγές βέβαια πολλές φορές είναι ευπρόσδεκτες, για παράδειγμα η απόσταση από το δωμάτιό σου και το εργαστήριο που εργάζεσαι είναι 10 δευτερόλεπτα, στη διπλανή πόρτα! Δεν ανησυχείς για το αν θα έχει κίνηση στο δρόμο, δεν έχεις να πληρώσεις λογαριασμούς ή να ελέγξεις το κινητό σου τηλέφωνο. Από την άλλη όπως είπατε η βάση Concordia στην Ανταρκτική είναι πλήρως απομονωμένη για 9 μήνες το χρόνο, καθώς οι θερμοκρασίες είναι τόσο χαμηλές που δεν επιτρέπουν στα αεροπλάνα να πετάξουν. Πρακτικά λοιπόν ακόμη και σε περίπτωση εκτάκτου ανάγκης δε μπορούμε να δεχτούμε βοήθεια ούτε να φύγουμε από το Σταθμό αυτό το διάστημα και όλο αυτό επιδρά στον τρόπο ζωής μας. Οι χαμηλές θερμοκρασίες επηρεάζουν και τις δραστηριότητές μας στο εξωτερικό της Βάσης: Για να βγούμε πρέπει να φορέσουμε ειδικό εξοπλισμό ενώ δεν απομακρυνόμαστε περισσότερο από ένα χιλιόμετρο από το Σταθμό. Επειδή ζούμε σε μεγάλο υψόμετρο και το οξυγόνο στην ατμόσφαιρα είναι χαμηλό, αντιμετωπίζουμε δυσκολίες όπως εύκολη κόπωση και κακή ποιότητα ύπνου. Τέλος να αναφέρουμε πως κάθε Ανταρκτικός Σταθμός είναι σαν ένα μικρό κοινόβιο: Το πλήρωμα μοιράζεται τις εργασίες καθαριότητας και συντήρησης.”

Πώς φθάνει κανείς στην Ανταρκτική και τον ερευνητικό σταθμό Concordia;

“Το ταξίδι είναι πολύ ιδιαίτερο: Ξεκινά συμβατικά, παίρνοντας το αεροπλάνο από την Ευρώπη για να φτάσεις στη Νέα Ζηλανδία με πολλές ενδιάμεσες στάσεις. Από εκεί επιβιβάζεσαι σε ένα ειδικά διαμορφωμένο μεταγωγικό C130 το οποίο μετά από μια πολύωρη πτήση προσγειώνεται… στην παγωμένη θάλασσα. Έχεις φτάσει στην ακτή της Ανταρκτικής, αλλά το ταξίδι δεν έχει τελειώσει. Με μικρότερα αεροπλάνα (Bassler) και όταν ο καιρός το επιτρέπει το πλήρωμα της δικής μας βάσης, της Concordia, μεταφέρεται στην ενδοχώρα της ηπείρου. Ίσως όμως πιο περιπετειώδης να είναι η επιστροφή που στη δική μας περίπτωση έγινε με παγοθραυστικό πλοίο, από την Ανταρκτική προς την Τασμανία. Επειδή ο πάγος ήταν παχύτερος από ότι περιμέναμε, το ταξίδι διήρκησε σχεδόν ένα μήνα αντί για 10 μέρες, που είναι το αναμενόμενο.”

Ποια ήταν η πιο δύσκολη στιγμή κατά τη διάρκεια του της παραμονής σας στην Ανταρκτική περισσότερο για από ένα χρόνο;

“Θα έλεγα πως η δυσκολότερη περίοδος είναι περίπου στα μέσα της διαδρομής: Όταν συνειδητοποιείς ότι έχεις ήδη περάσει το μισό της διαμονής σου στην απομόνωση, μακριά από οικογένεια και φίλους και όσα μικρά πράματα σου λείπουν – αλλά βλέπεις πως έχεις άλλο τόσο μπροστά σου. Αυτό στην ψυχολογία ονομάζεται «φαινόμενο των τριών τετάρτων (3/4)». Προσωπικά νομίζω πως με επηρέασε έμμεσα – δεν είχα χάσει ακόμη τον ενθουσιασμό μου – όμως όταν κάποια άλλα μέλη του πληρώματος αισθάνονται άσχημα, αυτό επηρεάζει τη γενικότερη ατμόσφαιρα στη Βάση. Την ίδια περίοδο επίσης, στο μισό της διαμονής, έχουμε τη μόνιμη πολική νύχτα, που σημαίνει ότι δεν έχουμε δει τον ήλιο να ανατέλλει για μήνες. Αν σκεφτείτε ότι έχουν ήδη τελειώσει και τα φρέσκα λαχανικά στο Σταθμό, καταλαβαίνετε πως είναι εύκολο όλα αυτά να έχουν αντίκτυπο στην ψυχολογία μας.”

Η αλήθεια είναι πως υπάρχουν πολύ ωραία πράγματα στη ζωή, κάποια όμως είναι η Ομορφιά της Ζωής! Ένα από αυτά είναι οι ιστορίες. Ιστορίες, δηλαδή δώρα αγάπης. Θα μοιραστείτε μία από αυτές -τις πολλές που σίγουρα έχετε- μαζί μας;

“Σίγουρα όταν βρίσκεσαι σε ένα ιδιαίτερο περιβάλλον ζεις τέτοιες ιστορίες. Για μένα είχαν μεγάλο ενδιαφέρον οι σχέσεις μεταξύ του πληρώματος. Υπάρχουν συνάδελφοι με τους οποίους είναι εύκολο να αναπτύξεις φιλίες και άλλοι με τους οποίους έχεις περισσότερες διαφορές. Όμως αν προσπαθήσεις να είσαι ανοιχτόμυαλος και ανεκτικός, αν κάνεις το πρώτο βήμα να τους βοηθήσεις, σε βοηθούν κι εκείνοι ακόμα κι αν είχατε μια διένεξη στο παρελθόν. Αυτό μου συνέβη και είναι ένα πολύ δυνατό συναίσθημα. Πέραν τούτου προσωπικά ένιωσα μεγάλη συγκίνηση όταν η οικογένειά μου, η κοπέλα μου και οι φίλοι μου μου έστειλαν ένα δέμα με πολλά δώρα για τα γενέθλιά μου και για όλη την περίοδο απομόνωσης που θα ακολουθούσε. Τους ευχαριστώ για όλη την υποστήριξη στη διάρκεια του έτους.”

Λέει μία όμορφη φράση «Βάλε στόχο το φεγγάρι, κι αν τυχόν αστοχήσεις ίσως πετύχεις κάνα αστέρι..» Εσείς βάλατε στόχο την Ανταρκτική και ήταν πράγματι σα το φεγγάρι αφού εκεί γίνονται πειράματα καθότι οι γενικότερες συνθήκες διαβίωσης προσομοιάζουν αυτές που έχουν να αντιμετωπίσουν οι Αστροναύτες στο διάστημα όπως η απομόνωση, ο κακός ύπνος, η μονοτονία κλπ. (“space analogue”- «ανάλογο διαστημικών αποστολών»). Το στόχο τον κατακτήσατε. Και κατά τη διάρκεια της διαμονής σας στην καρδιά της Ανταρκτικής γράφατε και το ημερολόγιο σας. Σήμερα αν πηγαίναμε στη σελίδα του ημερολογίου που λέει 1 Μαρτίου 2015 και σας λέγαμε να γράψετε ποιο είναι το συναισθηματικό σουβενίρ που πήρατε μαζί σας από την Ανταρκτική, τι θα γράφατε στη σελίδα αυτή;

“Είπατε πολύ σωστά πως η διαμονή στην Ανταρκτική έχει πολλά από τα χαρακτηριστικά της ζωής των Αστροναυτών στο Διάστημα. Είναι και ο λόγος που ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Διαστήματος (European Space Agency, ESA) διεξάγει ιατρική έρευνα στη βάση Concordia. Αυτός ήταν και ο δικός μου ρόλος στη Βάση πέρυσι, ήμουν ο υπεύθυνος γιατρός για τη διεκπεραίωση των πειραμάτων που μελετούν την προσαρμογή του σώματός μας σε αντίξοες συνθήκες διαβίωσης. Κατά τη διάρκεια της παραμονής μου στην Concordia όντως έγραφα τις εμπειρίες μου σε ένα blog το οποίο μπορεί να επισκεφθεί κανείς στη διεύθυνση astrovenator.blogspot.com . Νομίζω πως το να μοιράζεσαι όσα βιώνεις είναι πολύ σημαντικό και εξάλλου κι εγώ βρέθηκα στην Ανταρκτική έχοντας αντλήσει έμπνευση από παρόμοιες εμπειρίες άλλων για τις οποίες είχα διαβάσει στο παρελθόν. Αν έγραφα κάτι σήμερα θα ήταν πως όλη αυτή η εμπειρία έχει μεν δυσκολίες αλλά σε ανταμείβει στο τέλος. Γι’ αυτό δε θα πρέπει να φοβόμαστε να τολμήσουμε κάτι διαφορετικό.”

Αν η Ανταρκτική συνοψιζόταν σε μία και μόνο λέξη, ποια θα ήταν αυτή;

«Πήγαινε!»

Πέρσι σε μία συνέντευξη που είχατε δώσει στην Πόπη Τσαπανίδου περιμένατε να δείτε τα νεφελώματα στην καρδιά της Ανταρκτικής νύχτας, δηλαδή στον πιο σκοτεινό ουρανό στον κόσμο, όπως επίσης και το Νότιο Σέλας, ένα φαινόμενο που το βλέπεις μόνο από την Ανταρκτική, ένα μοναδικό φαινόμενο, αντίστοιχο του Βόρειου Σέλας- που όμως μόνο λίγα άτομα σε όλο τον κόσμο έχουν τη χαρά να δουν, αφού μιλάμε για το πιο απρόσιτο σημείο του πλανήτη (Είναι ορατό από περίπου μόνο 1000 άτομα όσα είναι εκείνα που απαρτίζουν τα πληρώματα των ερευνητικών Σταθμών στην Ανταρκτική συνολικά). Σε αντίθεση το Βόρειο Σέλας είναι κάτι που μπορούν να το δουν άνθρωποι από κατοικήσιμες ζώνες όπως η Σκανδιναβία, η Ισλανδία κλπ. Τα είδατε, τα καταφέρατε; Λένε πως όταν κοιτάς τα αστέρια, κοιτάς το παρελθόν. Εκείνη τη νύχτα που είδατε τον ουρανό και μετά από αυτή την πραγματικά μοναδική εμπειρία της Ανταρκτικής, κοιτάξατε λίγο διαφορετικά το παρελθόν σας; Τέτοιες δυνατές εμπειρίες όπως η Ανταρκτική έχουν τη δύναμη να μας τροφοδοτούν με μια διαφορετική ανάγνωση της εικόνας και της σημασίας του κόσμου. Αναθεωρήσατε την καθημερινότητα σας μετά την εμπειρία αυτή;

“Σαφέστατα. Είναι μια διαδικασία που επέρχεται σταδιακά θα έλεγα όταν μένεις στην Ανταρκτική για τόσο καιρό. Έχεις χρόνο και για ενδοσκόπηση και για να δεις και να ασχοληθείς με τη φύση γύρω σου. Μπορεί στη δική μας Βάση, στην ενδοχώρα, να μην υπάρχουν ζώα ή πουλιά, όμως το να βλέπεις το απέραντο λευκό ή να θαυμάζεις τον έναστρο ουρανό, τον πιο σκοτεινό ουρανό στον κόσμο σίγουρα σε αλλάζει. Επιστρέφοντας από την Concordia έχεις μια εσωτερική γαλήνη. Έχεις ζήσει κάποιες μοναδικές στιγμές. Δε θα ξεχάσω την πρώτη φορά που είδαμε το Νότιο Σέλας. Αλλά και όταν θαυμάζεις το Γαλαξία και τους αστερισμούς πάνω από το κεφάλι σου νιώθεις μοναδικά. Βλέπεις τον ουρανό όπως τον έβλεπαν οι πρόγονοί μας πριν την ανακάλυψη του ηλεκτρικού λαμπτήρα.”

Η παρουσία σας στην Concordia έχει σκοπό να πραγματοποιηθούν πειράματα και να εξαχθούν συμπεράσματα αναφορικά με το πώς μπορεί ο άνθρωπος να επιβιώσει και να ανταποκριθεί καλύτερα σε ακραίες συνθήκες. Οι έρευνες αποσκοπούν στην παραγωγή γνώσης που αφενός θα χρησιμοποιηθεί για τις διαστημικές αποστολές και αφετέρου για τη βελτίωση της καθημερινής ζωής. Θα μας δώσετε μερικά παραδείγματα;

“Κατ’ αρχάς σας ευχαριστώ πολύ για την ερώτηση αυτή επειδή είναι σημαντικό να αναφέρουμε όχι μόνο το πώς είναι η ζωή στην Ανταρκτική αλλά και για ποιο λόγο βρισκόμαστε εκεί – καθώς και επίσης γιατί η έρευνα που διεξάγουμε είναι σημαντική. Όπως είπατε πολύ σωστά η ιατρική έρευνα αποσκοπεί στο να κατανοήσει τις αλλαγές στο σώμα μας όταν ζούμε σε μεγάλο υψόμετρο, σε χαμηλές θερμοκρασίες και σε ακανόνιστο κύκλο ημέρας-νύχτας. Φυσικά μελετάμε και την ψυχολογία που επηρεάζεται από τις συνθήκες της απομόνωσης και από το γεγονός πως ζεις στον ίδιο μικρό χώρο με τα ίδια 12 άτομα για ένα ολόκληρο έτος. Ο λόγος είναι πως αποκτώντας γνώση μέσα από την έρευνα στην Ανταρκτική μπορούμε να αντιμετωπίσουμε παθολογίες και στον υπόλοιπο κόσμο. Για παράδειγμα αν μπορέσουμε να βελτιώσουμε την κακή ποιότητα ύπνου από την οποία υποφέρει το πλήρωμα της Concordia, θα μπορέσουμε μελλοντικά να εφαρμόσουμε τις ίδιες τεχνικές και για να θεραπεύσουμε άτομα που πάσχουν από αϋπνία στην Ευρώπη. Αντίστοιχα και για τα θέματα ψυχολογίας.”

Όλοι μας κάνουμε ταξίδια και όταν ο τόπος και οι άνθρωποί του μας κάνουν με τη φιλοξενία τους να αφήσουμε κάτι από τον εαυτό μας εκεί, ανατρέχοντας έπειτα στα φωτογραφικά μας άλμπουμ και ξεσκονίζοντας τις φωτογραφίες , τις γυρνάμε στην πίσω, τη λευκή τους μεριά και προσθέτουμε λέξεις και αγάπη: «Καλοκαίρι του 2005. Οι Παξοί μου», «Κάνοντας μια ευχή στο σιντριβάνι που λένε ότι πάντα πραγματοποιεί τα όνειρά μας, στη Fontana di Trevi, στη Ρώμη μου». Υπάρχει πάντα ένα μέρος για τον καθένα μας που πάντα θα του προσθέτει λέξεις και αγάπη και κτητικές αντωνυμίες. Ο Αδριανός δίπλα στην «Ανταρκτική», σε αυτή την ασυνήθιστη γειτονιά του κόσμου, βάζει δίπλα εκείνη την κτητική αντωνυμία που είναι αυτή που δείχνει ότι μοιράζεται το μέλλον μαζί του; Λέει “η Ανταρκτική… ΜΟΥ”;

“Βεβαίως και το λέει! Κυρίως στον εαυτό του. Όχι τόσο με την κτητική έννοια όσο με την αίσθηση του ότι πέρασα εκεί ένα σημαντικό χρονικό διάστημα, δέθηκα με το μέρος και αγάπησα τις συνήθειες. Ήταν μια πολύ χαρούμενη περίοδος για μένα παρά τις δυσκολίες. Φεύγοντας από την Ανταρκτική, καθώς αντικρύζαμε το τελευταίο παγόβουνο πάνω στο παγοθραυστικό είχα την αίσθηση ότι κάποια στιγμή θα επιστρέψω, έστω και για λίγο. Το ελπίζω.”

Κάποιες νύχτες στη ζωή μας είναι σφραγισμένες με αγάπη λίγο περισσότερο από τις άλλες. Η Ανταρκτική νύχτα για τον Αδριανό που δεν κράτησε 24 ώρες αλλά τρεις μήνες ήταν σφραγισμένη με αυτή τη γεύση που κάθε μεγάλη πρόκληση έχει: Την πρόοδο και τις ιστορίες. Όπου πρόοδος και ιστορίες θα σημαίνουν πάντα αγάπη.