Οι άνθρωποι έχουμε τον έλεγχο της ζωής μας ή οι εξωτερικές δυνάμεις τη διαμορφώνουν ανεξέλεγκτα;

Ο τρόπος με τον οποίο εξηγούμε στον εαυτό μας -και στους άλλους- τι μας συμβαίνει και γιατί, επηρεάζει τα κίνητρα, τη συμπεριφορά και τη στάση μας απέναντι στη ζωή. Ρίχνοντας φως σε αυτές τις ασυνείδητες υποθέσεις, μπορούμε να είμαστε πιο συνειδητοποιημένοι και ευγνώμονες για ό,τι μας βοήθησε και πήγε καλά και αντίστοιχα, να προσθέσουμε περισσότερη κατανόηση για τις δυσκολίες της καθημερινότητας μας.

Τι είναι η θεωρία της κοινωνικής απόδοσης;

Ο όρος που εισήχθη για πρώτη φορά το 1958 από τον ψυχολόγο Fritz Heider και εξελίχθηκε από τον κοινωνικό ψυχολόγο Bernard Weiner το 1979, προτείνει μια θεωρία κινήτρων και συναισθημάτων όπου στο επίκεντρό της βρίσκεται το ζήτημα του ελέγχου μας ή στους εξωτερικούς παράγοντες συμβάλλουν στα αποτελέσματα.

Με πιο απλά λόγια, σε τι αποδίδουμε οποιοδήποτε αποτέλεσμα—από το καθημερινό «Πώς μπόρεσα να το καταφέρω αυτό;» στο υπαρξιακό «Πώς κατέληξα εδώ;» Η απόδοση είναι το θεμέλιο για το πώς βλέπουμε και κρίνουμε τον εαυτό μας, τη ζωή μας και τους άλλους και τη ζωή τους.

Για παράδειγμα, γιατί μερικοί άνθρωποι τα καταφέρνουν καλύτερα οικονομικά από άλλους; Μερικοί από εμάς μπορεί να υποθέσουμε ότι εξαρτάται από τη δική τους ατομική προσπάθεια, ενώ άλλοι μπορεί να δίνουν μεγαλύτερη βαρύτητα σε έναν συνδυασμό εξωτερικών δυνάμεων, όπως η εκπαίδευση, οι γονείς τους ή ακόμα και το πού μεγάλωσαν.

Συχνά υποκύπτουμε στο «θεμελιώδες σφάλμα απόδοσης», το οποίο είναι η τάση να υπερτονίζουμε τον ρόλο των εσωτερικών παραγόντων (των δικών μας δυνάμεων δηλαδή), ενώ ελαχιστοποιούμε και δεν υπολογίζουμε τη δύναμη των εξωτερικών παραγόντων. Κι αυτό συχνά μπορεί να γίνει παγίδα. 

Ένα εντυπωσιακό παράδειγμα προέρχεται από το πείραμα Monopoly του Piff. Μια έρευνα από το Πανεπιστήμιο Berkeley της Καλιφόρνια (2014), εντόπισε μια σαφή σύνδεση ανάμεσα στον  πλούτο και την αδιαφορία για τα συναισθήματα του συνανθρώπου μας. Η έρευνα διεξάγεται υπό την καθοδήγηση του Paul Piff, κοινωνικού ψυχολόγου με έντονο ενδιαφέρον στο πώς το χρήμα επηρεάζει την ανθρώπινη συμπεριφορά. Σε ένα από αυτά τα τεστ, η ομάδα του Piff έβαλε 100 ζευγάρια αγνώστων ανθρώπων μεταξύ τους, να παίξουν Monopoly. Με το σύστημα “κορόνα ή γράμματα”, αποφασίστηκε ποιος από τους δύο θα βαφτιζόταν “πλούσιος”. Η εξέλιξη των παιχνιδιών ήταν έτσι σχεδιασμένη ώστε να ευνοεί φανερά και σε όλες τις περιπτώσεις τον βαφτισμένο ως “πλούσιο”. Ξεκινούσε με περισσότερα χρήματα το παιχνίδι, έπαιρνε περισσότερα περνώντας από την αφετηρία ή έριχνε δύο φορές τα ζάρια, κ.ά.

Κρυφές κάμερες κατέγραφαν το παιχνίδι και τις αντιδράσεις των παικτών. Σταδιακά, η γλώσσα και τα σχόλια των “πλούσιων” παικτών άλλαζε… φαινόταν να αποκτούν μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση, να κάνουν θόρυβο με το πιόνι τους, ακόμα και να το χτυπούν κάτω με δύναμη και θόρυβο κάθε φορά που έπαιζαν. Σημάδια που υποδηλώνουν τάσεις κυριαρχίας άρχιζαν να εμφανίζονται, μαζί με ανάλογες μη-λεκτικές συμπεριφορές-στοιχεία ενδεικτικά της αίσθησης δύναμης και κυριαρχίας που διακατείχε τους “πλούσιους” παίκτες. Ακόμα και η κατανάλωση των επιτραπέζιων σνακ που επίτηδες είχαν τοποθετηθεί δίπλα στη Monopoly, ήταν αυξημένη σε σχέση με τους “φτωχούς” συμπαίκτες τους.

Όσο το παιχνίδι εξελισσόταν, οι “πλούσιοι” παίκτες γίνονταν πιο αγενείς, λιγότερο ευαίσθητοι στις “οικονομικές δυσκολίες” των συμπαικτών τους, επιδείκνυαν τα χρήματά τους και υπερθεμάτιζαν σχετικά με το πόσο καλά τα είχαν καταφέρει. Ενώ εμψύχωναν τον εαυτό τους να τα πάει ακόμα καλύτερα, καταρράκωναν το ηθικό των “φτωχών” συμπαικτών, αποπαίρνοντάς τους, νιώθοντας οι ίδιο άτρωτοι.

Μπορείς να φανταστείς πώς συμβαίνει αυτό στην πραγματική ζωή;

Κρίνουμε «νικητές και ηττημένους» όχι μόνο στα παιχνίδια αλλά και στην ίδια τη ζωή, κατηγορώντας τους εαυτούς μας για αποτυχίες όταν πολύπλοκα ζητήματα μας εμποδίζουν να πάμε παρακάτω ή παίρνουμε τα εύσημα για επιτυχίες ή δυνάμεις που μπορεί να αγνοούμε ή να θεωρούμε δεδομένες.

Γιατί όλα αυτά έχουν σημασία;

Σε προσωπικό επίπεδο, είναι σημαντικό να έχουμε κάποια αίσθηση ελέγχου στη ζωή μας. Διάφορες μελέτες έχουν συνδέσει αυτή την αίσθηση ελέγχου με τα πάντα, από τη βελτίωση της υγείας έως τη λιγότερη απάθεια και απόγνωση άρα και καλύτερη διαχείριση των δυσκολιών.

Ταυτόχρονα, οι άνθρωποι που αγνοούν ή υποτιμούν τον ρόλο των εξωτερικών παραγόντων μπορεί να είναι είτε υπερβολικά σκληροί με τον εαυτό τους σε στιγμές αποτυχίας είτε να έχουν ενσυναίσθηση στις δυσκολίες των άλλων που είναι λιγότερο τυχεροί από αυτούς.

Μελέτη έδειξε ότι άτομα με χαμηλότερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση ήταν πιο πιθανό να γίνονται απολογητικά για ένα πλήθος θετικών ή αρνητικών αποτελεσμάτων. Αντίθετα, μια άλλη μελέτη διαπίστωσε ότι εκείνοι με περισσότερη οικονομική άνεση και καλύτερη θέση στην κοινωνία «είχαν περισσότερες πιθανότητες να υποστηρίξουν τις εξηγήσεις τους για τις καθημερινές κοινωνικές συμπεριφορές και συναισθήματα τους».

Μια πιο υγιής αίσθηση απόδοσης

Ευτυχώς, υπάρχουν πολλά πράγματα που μπορούμε να κάνουμε για να δημιουργήσουμε μια πιο υγιή αίσθηση απόδοσης στη ζωή και την κοινωνία μας.

Μία ειλικρινής συζήτηση με τον εαυτό μας για το «πώς κατέληξες εδώ» είναι ένα καλό πρώτο βήμα.

Πάρε για παράδειγμα την ταινία Rocky. Η ιστορία τονίζει πόσο σκληρά δουλεύει ο πρωταγωνιστής για να πετύχει τη δόξα στο ρινγκ. Ταυτόχρονα, αν παρακολουθήσει όμως κανείς την ταινία πιο προσεκτικά, θα δει μια σειρά εξωτερικών παραγόντων που αν απουσίαζαν θα του απαγόρευαν να πετύχει.

Για παράδειγμα, κερδίζει μία ευκαιρία όταν τραυματίζεται ένας άλλος πυγμάχος. Επιλέγεται από ένα βιβλίο τοπικών μποξέρ κυρίως λόγω του ιταλικού του ονόματος. Αρχικά αρνείται την πρόταση να αγωνιστεί για το πρωτάθλημα μέχρι ο χορηγός του να τον πείσει για το αντίθετο.

Το αφεντικό του δίνει άδεια και χρήματα για εκπαίδευση. Ο Πόλι του δίνει δωρεάν μπριζόλες κάθε μέρα. Ο Άντριαν τον υποστηρίζει άνευ όρων, και τόσα άλλα.

Έχει σημασία να συμβάλλουμε σε μια κουλτούρα με πιο υγιή και πιο ολοκληρωμένη ιδέα για το τι πραγματικά επιφέρει αποτελέσματα στη ζωή.

Η καλύτερη κατανόηση της απόδοσης είναι ένα ισχυρό εργαλείο για αλλαγή στη ζωή μας και στην κοινωνία συνολικά. Μας ζητά να αναλογιστούμε σημαντικά ερωτήματα με τρόπο που δεν είναι επικίνδυνος και μπορεί να βελτιώσει τις ιστορίες που λέμε στον εαυτό μας και στους άλλους.

Ο Carl Sagan το είπε καλύτερα: «Αν θέλετε να φτιάξετε μια μηλόπιτα από την αρχή, πρέπει πρώτα να ανακαλύψετε το σύμπαν». Αυτό σημαίνει ότι δεν θα μάθουμε ποτέ πλήρως την ακριβή ή πλήρη απάντηση στο «Πώς κατέληξα εδώ;» αλλά υπάρχει τεράστια αξία και μόνο στην ερώτηση και στην απάντηση που δίνουμε στον εαυτό μας.