H πιο κλασική και αγαπημένη αμερικανική χριστουγεννιάτικη ταινία όλων των εποχών, το ‘It’s a Wonderful Life’ του 1946 μπορεί εύκολα να χαρακτηριστεί semi-noir αφού περιλαμβάνει αρκετά μαύρα στοιχεία. Γιατί τί σημαίνει film noir; Κυριολεκτικά μαύρη (ή καλύτερα σκοτεινή) ταινία.
Ας κοιτάξουμε όμως λίγο πιο πέρα από την ακριβή μετάφραση του όρου.
Πρόκειται για ένα κινηματογραφικό είδος βγαλμένο από μία άλλη εποχή. Κάποιοι βέβαια υποστηρίζουν ότι τα film noir δεν αποτελούν καν ξεχωριστό κινηματογραφικό είδος παρά δανείζονται στοιχεία από διάφορα άλλα είδη με τους κριτικούς να κατατάσσουν στα film noir μέχρι και κωμωδίες και western. Ξεκίνησαν αρχικά ως σκοτεινά detective films και crime movies τα οποία στη συνέχεια απέκτησαν δική τους ταυτότητα.
Χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ενός κυνικού, πεσιμιστή και κάποιες φορές περιθωριοποιημένου κεντρικού ήρωα που μπλέκεται σε ένα περίπλοκο σενάριο με μία κατά κανόνα femme fatale στο πλευρό του. Όσον αφορά το στυλ της κινηματογράφησης, τυπικά του είδους είναι τα εφέ φωτισμού που παίζουν με τις δυνατές αντιθέσεις και τις έντονες σκιές και η συχνή χρήση του flashback. Συχνό τέχνασμα είναι και η εισαγωγή στην ταινία με το, συνήθως τραγικό, τέλος του ήρωα, προκαλώντας μεγαλύτερο σασπένς και αγωνία στον τηλεθεατή που προσπαθεί συνεχώς να μαντέψει πως ο ήρωας κατέληξε στην καταστροφή του.
Στα film noir υποβόσκει πάντα μία υπαρξιακή αναζήτηση που αντανακλά την σκοτεινή εποχή, τον πεσιμισμό και την απογοήτευση της μεγάλης οικονομικής ύφεσης του ’30 και του παγκόσμιου πολέμου που ακολούθησε. Αργότερα, η ψυχρή μεταπολεμική αμερικανική κοινωνία αδιάφορη απέναντι στην διαφθορά του πολιτικού κόσμου και στο οργανωμένο έγκλημα, η οικονομική αστάθεια και η συνεχής απειλή ενός πυρηνικού πολέμου γέννησαν μεγαλύτερη ανασφάλεια και απογοήτευση που αποτυπώθηκε εξαιρετικά στις σκοτεινές αυτές ταινίες.
Οι Γάλλοι λάτρεψαν τις μελαγχολικές ταινίες με τους κυνικούς ήρωες
Αυτές πρωτοκυκλοφόρησαν στην Ευρώπη το 1946 μετά τη λήξη του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου αφού νωρίτερα, κατά τη διάρκεια του Πολέμου, είχαν απαγορευτεί στις χώρες που τελούσαν υπό κατοχή.
Εκείνοι μάλιστα, όπως μαρτυρά και ο όρος, τους έδωσαν και το όνομά τους εξαιτίας του χαμηλού φωτισμού που τις χαρακτηρίζει και ενισχύει την ατμοσφαιρικότητά τους. Ο τρόπος που οι σκηνοθέτες των film noir χρησιμοποιούν το φως μας πηγαίνει πίσω στην εποχή του γερμανικού εξπρεσιονισμού στο σινεμά από τον οποίο τα film noir δανείστηκαν την έντονα σκοτεινή ατμόσφαιρα και την εκτεταμένη χρήση των σκιών. Οι ταινίες noir κάνουν χρήση διαφόρων τεχνασμάτων φωτισμού που θα ήταν αδύνατον να αποτυπωθούν σε άλλη χρωματική παλέτα εκτός από το ασπρόμαυρο και σε άλλη ένταση φωτός από το έντονο σκοτάδι. Για παράδειγμα ο τρόπος που αντανακλάται το αδύναμο πρωινό φως στις σταγόνες της βροχής, το φωτοστέφανο που δημιουργείται γύρω από τη λάμπα του δρόμου, το φως από μία νέον μαρκίζα που τρεμοπαίζει σε ένα εγκαταλελειμμένο μαγαζί ή οι αντανακλάσεις του φωτός στον καπνό του τσιγάρου.
Τα film noir, αν και άνθισαν στα 40s και τα 50s συνέχισαν να εμπνέουν τόσο τον ευρωπαϊκό όσο και τον αμερικανικό κινηματογράφο. Ο σκηνοθέτης Jean-Luc Godard του Γαλλικού Νέου Κύματος στην ταινία του ‘À bout de souffle’ του 1960 μας ξανασυστήνει με ένα φρέσκο τρόπο την περσόνα του Humphrey Bogart μέσα από τον Jean-Paul Belmondo αποτίοντας φόρο τιμής στον Αμερικανό ηθοποιό που συνδέθηκε όσο κανείς άλλος με το είδος του film noir.
Οι ταινίες που μπορείς να παρακολουθήσεις για να μυηθείς στο είδος είναι πολλές, ας δούμε παρακάτω μερικές από αυτές.
The Maltese Falcon (John Huston, 1941)
Βασισμένη στο μυθιστόρημα του Dashiell Hammett, η ταινία αποτελεί τον πρόγονο όλων των μετέπειτα ταινιών του είδους. Το σενάριο περιστρέφεται γύρω από το κυνήγι ενός διάσημου αγάλματος με το όνομα «Το γεράκι της Μάλτας» ενώ πρόκειται για την ταινία που ανέδειξε τον Humphrey Bogart στο πρότυπο του κυνικού αντί-ήρωα από τον οποίον δανείστηκαν στοιχεία όλοι οι ήρωες των ταινιών noir.
Double Indemnity (Billy Wilder, 1944)
Πρόκειται για ταινία ορόσημο στην ιστορία των film noir τόσο που ο Alfred Hitchcock όταν την είδε εντυπωσιασμένος έστειλε ένα γράμμα στον σκηνοθέτη Billy Wilder γράφοντάς του ότι από την στιγμή που βγήκε το ‘Double Indemnity’, οι δύο πιο σημαντικές λέξεις στο σινεμά είναι ‘Billy’ και ‘Wilder.’ Ο Woody Allen την χαρακτήρισε την «σπουδαιότερη ταινία όλων των εποχών». Η Barbara Stanwyck άφησε εποχή με την εξαιρετική ερμηνεία της στο ρόλο της διπρόσωπης συζύγου που σχεδιάζει τη δολοφονία του άντρα της, τόσο ψυχρά ανήθικη που φτάνει στα όρια της ψυχοπάθειας.
The Big Sleep (Howard Hawks, 1946)
Για να καταφέρεις να μην χαθείς σε αυτό το μπερδεμένο σενάριο γεμάτο από έγκλημα, πάθη, απληστία και φονικές διαθέσεις θα πρέπει να καταβάλεις μεγάλες προσπάθειες και να διαθέσεις όλη σου τη συγκέντρωση. Ακόμα και οι ίδιοι οι συντελεστές της ταινίας μπλέχτηκαν σε έναν αδιάκοπο αγώνα με τις σκηνές να γυρίζονται, να κόβονται και να ξαναγυρίζονται για να βγει το τελικό αποτέλεσμα εν μέσω διαφωνιών μεταξύ τους.
Ο Bogey και η Bacall, που στα γυρίσματα της ταινίας βασανίζονταν από τον δικό τους πραγματικό και δύσκολο έρωτα, διδάσκουν τι πάει να πει χημεία μεταξύ των πρωταγωνιστών δημιουργώντας μία συνεχώς ηλεκτρισμένη ατμόσφαιρα γεμάτη με σεξουαλικά υπονοούμενα που έγινε σημείο αναφοράς για πολλές μετέπειτα ταινίες.
The Third Man (Carol Reed, 1949)
Πρόκειται για ένα δυνατό θρίλερ μυστηρίου που ενσωματώνει ιδανικά όλα τα στοιχεία ενός film noir. Καταθλιπτική ατμόσφαιρα στην μεταπολεμική Βιέννη που είναι πια διαμοιρασμένη στις συμμαχικές δυνάμεις, υγροί δρόμοι, εγκαταλελειμμένα βομβαρδισμένα κτίρια και σκοτεινές γωνιές δίνουν το backdrop για να ξεδιπλωθεί η ιστορία του Αμερικανού Holly Martins (Joseph Cotten) και του παλιού του φίλου Harry Lime (Orson Welles) της οποία το τέλος είναι αδύνατον να προβλέψεις.
